Olsztyn24

Rok 2021 to czas szczególny dla Powiatu Olsztyńskiego. Pięćset lat temu, dzięki determinacji i staraniom Mikołaja Kopernika, komornictwo olsztyńskie wyszło obronną ręką z ostatniego konfliktu polsko-krzyżackiego.

- W lutym, w dniu urodzin naszego Wielkiego Astronoma i najsłynniejszego Warmiaka, świętowaliśmy 500-lecie obrony olsztyńskiego zamku i grodu przed wojskami zakonnymi, dzięki czemu spora część naszego komornictwa, czyli ówczesnego „powiatu” uchowała się przed zniszczeniami wojennymi - mówi Andrzej Abako, starosta olsztyński. - Z tej okazji przygotowaliśmy publikację pt. „Mikołaj Kopernik. Wojna i dyplomacja”, pokazującą historię tego epizodu wojny polsko-krzyżackiej z lat 1519-1521. Wspólnie też z firmą Mazurskie Miody odtworzyliśmy „Sublimat winny”, według jego oryginalnej receptury, który okazał się warmińskim przebojem promocyjnym. Mam nadzieję, że teraz takim hitem turystycznym będzie z kolei nasz Zaułek botaniczny Mikołaja Kopernika.

Dzień jego otwarcia nie jest przypadkowy - 21 maja 1543 roku to najbardziej prawdopodobna data śmierci astronoma.

Obecnie ten skromny kanonik warmińskiej kapituły katedralnej we Fromborku znany jest przede wszystkim jako autor rozprawy „O obrotach sfer niebieskich”, którą to publikacją zapoczątkował największą w dziejach świata rewolucję, nazwaną na jego cześć przewrotem kopernikańskim. „Wstrzymując Słońce i ruszając Ziemię” zapoczątkował bowiem przełom światopoglądowy, tworząc podwaliny pod rozwój nowożytnej nauki i współczesnej cywilizacji. Dlatego na jego temat opublikowano na całym świecie tysiące prac naukowych i popularno-naukowych. Jego imieniem nazwano też wiele wytworów natury, jak i obiektów stworzonych ludzką ręką.

Ma więc Kopernik swój pierwiastek chemiczny - copernicium, swoją gwiazdę, planetoidę, dwie satelity, kratery na Księżycu i na Marsie. W filmach z serii Star Trek epizodycznie pojawiają się statki kosmiczne USS Copernicus. Jego imieniem nazwano szczyt i przełęcz na Spitsbergenie; w chilijskich Andach jest pasmo górskie Sierra Copernico i Monte Copernico, w Kalifornii - Copernicus Peak. Są SKOK-i imienia Kopernika, liczne fundacje i stowarzyszenia, loża wolnomularska, lotnisko we Wrocławiu, sześć jednostek pływających, lokomotywa itd... Od 2010 roku na tablicy Mendelejewa można znaleźć także Copernicium. Trudno policzyć pomniki upamiętniające jego życie i dzieło rozsiane po całym świecie. Jego imię można odnaleźć na setkach ulic i placów, nazw szkół...

Jest także nazwa botaniczna - Copernicia, która łączny wielkiego Polaka z tą zdawałoby się odległą od astronomii dziedziną wiedzy. Tak o Związkach Mikołaja Kopernika z botaniką pisał już w 1974 roku prof. Bolesław Gomółka z Uniwersytetu Jagiellońskiego: „Otóż Kopernik był nie tylko astronomem, lecz także lekarzem i działalność jego w tej dziedzinie, prowadzona ofiarnie przez całe życie aż do późnej starości stwarza właśnie powiązanie między nim a biologią. (...) Z kręgu lekarzy i przyrodników przyszło też najwcześniejsze uznanie dla Kopernika. Oto pochodzący z Krakowa, toruński lekarz Melchior Pyrnesius był pierwszym, który uczcił Kopernika pomnikiem, skromnym epitafium wystawionym ok. 1580 r. w kościele św. Jana w Toruniu. (...) Toteż nie należy się dziwić, iż osoba Kopernika (...) została uczczona również w terminologii botanicznej”.

Po raz pierwszy zrobił to niemiecki biolog Karol F. Martius (1794-1868), który w połowie XIX wieku wyróżnił i opisał rodzinę prawie pięćdziesięciu gatunków palm występujących na obszarze całej Ameryki Południowej i Środkowej. Na cześć wielkiego astronoma, a zarazem przyrodnika nadał jej nazwę - Kopernicja (Copernicia).

Do najciekawszych gatunków tego rodzaju należy niewątpliwie zaliczyć Copernicię ceriferea. Ta dorastająca do 30 m wysokości palma jest rośliną bardzo użyteczną, należy bowiem do roślin woskodajnych (stąd też i jej polska nazwa: kopernikówka woskodajna). Oprócz tego palma ta posiada jeszcze cenione jako budulec drewno i jadalne owoce. Także liście i korzenie tej Kopernicji są użyteczne w przemyśle garbarskim i włókienniczym.

Równie ceniona w przemyśle jest Copernicia alba, zwana w Paragwaju „caranday”. W llanosach Wenezueli występuje inny ciekawy gatunek, mianowicie Copernicia tectorum, której pień najczęściej opleciony jest lianami figowca.

Jak pisał prof. B. Gomółka: „Jeśli się weźmie pod uwagę, ilu ludzi na świecie studiuje botanikę, to uczczenie pamięci wielkiego astronoma przez nadanie nazwy rodzajowej tak pożyteczniej roślinie jak palma kopernikówka, jest wystawieniem mu niezniszczalnego i jedynego w swoim rodzaju jak dotąd, wspaniałego pomnika, rozsławiającego szeroko po świecie imię naszego rodaka”.

Współcześnie, w 1969 roku Bolesław Wituszyński wyhodował odmianę róży, której nadał imię Mikołaj Kopernik. Jej krzewy rosną obecnie między innymi w ogrodach papieskich w Watykanie.

Pod koniec lat 80. XX wieku na rynku ogrodniczym pojawił się również powojnik Mikołaj Kopernik. Wyhodowany został przez brata Stefana Franczaka (1917-2009) - polskiego jezuitę, wybitnego ogrodnika i twórcę ponad 80 odmian powojników (Clematis), które w większości ochrzcił imionami wybitnych osobistości polskiego kościoła lub postaci związanych z polską historią. Brat Stefan był także twórcą ponad 100 odmian liliowców (Hemerocallis), uprawianych i cenionych w kilkudziesięciu krajach. Wśród nich nie mogło zabraknąć i Kopernika, oficjalnie zarejestrowanego w 2002 roku.

W 2018 roku nową polską odmianę liliowca - Mikołaj Kopernik, zarejestrował w American Hemerocallis Society prof. Jerzy Bodalski, hodowca-pasjonat, który stworzył ponad 150 wyjątkowych odmian tych roślin.

Holenderski tulipan Mikołaj Kopernik powstał dzięki pracy dwóch hodowców: Jana Ligtharta i Roberta J. Zandbergena. Imię astronoma oficjalnie uzyskała 11 maja 2009 roku pod jego pomnikiem w Toruniu. Wówczas to kwiaty zostały oficjalnie skropione szampanem, co w holenderskiej tradycji oznacza ich chrzest.

Listę roślin nazwanych imieniem fromborskiego astronoma uzupełnia jeszcze irys Kopernik, wyhodowany przez Zbigniewa Kilimnika i zarejestrowany w The American Iris Society w 2010 roku.

Niemniej „kwiatem Kopernika” jest przede wszystkim konwalia majowa (Convallaria majalis) - symbol wiedzy i sztuki medycznej, z którym przedstawiony jest na wielu portretach.

- To piękne rośliny i cieszymy się, że udało nam się je zgromadzić w jednym miejscu, tworząc nasz „Zaułek” - dodaje Joanna Michalska, olsztyński wicestarosta. - Mam nadzieję, że wszystkie się przyjmą i wkrótce zakwitną, pomijając oczywiście palmę, która ze względów klimatycznych jest sztuczna, i z czasem będą cieszyć oczy mieszkańców Olsztyna, jak i przyjezdnych stanowiąc nietuzinkową atrakcję miasta i regionu oraz nietypowy, bo „żywy” pomnik ku czci wybitnego Warmiaka.

Najprawdopodobniej latem rabatę z poświęconymi mu roślinami uzupełni także lilia Mikołaj Kopernik wyhodowana przez olsztyniankę, dr Beatę Płoszaj-Witkowską, adiunkt na Wydziale Rolnictwa i Leśnictwa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, której pasją i naukową specjalnością są te ozdobne rośliny. Nowa odmiana trafi do Zaułku po uzyskaniu oficjalnego certyfikatu Królewskiego Towarzystwa Ogrodniczego w Londynie (The Royal Horticultural Society), gdzie właśnie trwa proces jej rejestracji. Do tej pory, w tej wiodącej na świecie organizacji ogrodniczej, dr Witkowska zarejestrowała już dwie wyhodowane przez siebie odmiany lilii: Queen of Kortovo (2016) oraz Profesor Górecki (2017).

Na razie, przekazane przez hodowczynię cebulki oraz kultura in vitro, trafią „na rozmnożenie” do ogrodu powiatowego Zespołu Szkół Rolniczych w Smolainach, której uczniowie i nauczyciele opiekują się olsztyńskim Zaułkiem botanicznym Mikołaja Kopernika.

******

Literatura:

» Hryniewiecki B., Nazwisko Kopernika w botanice, „Wszechświat” 1954, z. 1., s. 35.
» Gomółka B., Związki Mikołaja Kopernika z botaniką, „Wiadomości Botaniczne” 1974, t. XVIII, z. 1.
» Gomółka B., Kopernik w nazewnictwie astronomicznym, geograficznym i botanicznym, „Komentarze Fromborskie” 1974, nr. 5.