Olsztyn24

We wtorek (26.04) grupa uczniów z Gimnazjum nr 13 realizująca projekt „Pamięć dla Przyszłości” odwiedziła Archiwum Państwowe w Olsztynie. Zajęcia poprowadził archiwista Karol Maciejko. W placówce poszukiwaliśmy odpowiedzi na pytania: jakie dokumenty pozostały po społeczności żydowskiej w Olsztynie i co zawierają owe dokumenty?

Akta gminy żydowskiej w Olsztynie nie zachowały się. Natomiast o Żydach w Olsztynie możemy poczytać w innych dokumentach. W księdze urodzeń olsztyńskiego Urzędu Stanu Cywilnego pod datą 1887 widnieje akt urodzenia słynnego żydowskiego architekt Ericha Mendelsohna. Jest to bezcenny dokument, potwierdzający jego związek z Olsztynem. Na dokumencie widnieje miejsce i data urodzenia oraz inne dane, m.in. imiona i nazwiska rodziców. W aktach zawierających oświadczenia majątkowe Dawida Mendelsohna, ojca Ericha, komendanta straży pożarnej z roku 1928, widnieje informacja, że był rentierem udzielającym pożyczek.

W spisie ludności Olsztyna z 1825 roku znajduje się lista osób narodowości żydowskiej, zamieszkującej w tym czasie miasto. To 18 rodzin, a łącznie w spisie widnieje 69 osób. Zmiana przepisów pozwoliła osiedlać się społeczności żydowskiej w obrębie murów miejskich i pod rokiem 1813 widnieją pierwsze nazwiska. Wśród nich znani olsztyńscy Żydzi: Heymann, Frankenstein, Simonson. Ze spisu wynika również, że część z nich przyjechała ze Złotowa.

Kolejne akta to spis do celów podatkowych, z którego wynika, że istniał w Olsztynie cmentarz żydowski (obecnie ul. Zyndrama z Maszkowic), który liczył 51 prętów (tj. 730 m2) i za ten teren gmina żydowska płaciła miastu podatek.

W aktach starostwa olsztyńskiego znajduje się lista mieszkańców uprawnionych do głosowania, w tym Żydów. W roku 1860 było to 31 osób (tylko mężczyźni). Jednocześnie Archiwum Państwowe w Olsztynie posiada dokumenty zarządu gminy (1867r.) wskazujące, kto został wybrany i ile głosów uzyskał w wyborach do władz. Z 30 listopada 1896 r. pochodzi lista członków gminy żydowskiej. Na liście widnieje 65 osób. Podane są w niej m.in. takie dane jak imię, nazwisko i zawód. Z 1919r. pochodzi kolejny dokument - lista członków rady miasta. Odnaleźliśmy jedno nazwisko żydowskie (na 42 członków rady) - Bonheim Benno.

Analizowaliśmy także stare mapy katastralne. Na jednej z nich, z 1875 roku, odnaleźliśmy synagogę („nową”). Mapa pokazuje usytuowanie, kształt, wielkość obiektu i liczbę wejść. Jest to jedyny dokument w archiwum, potwierdzający fakt istnienia synagogi przy ul. Grunwaldzkiej. Oprócz tego budynku na mapie widnieje dom gminy żydowskiej i dom starców oraz mykwa. Zachowała się także korespondencja dotycząca wyboru miejsca pod przyszłą synagogę. Gmina żydowska w Olsztynie zastanawiała się w XIX wieku, jakie miejsce będzie odpowiednie na wybudowanie drugiego obiektu dla celów kultu religijnego. Przed podjęciem decyzji gmina żydowska wykonała specjalne rysunki terenu, które do dziś zachowały się w dokumentacji archiwalnej.

Oprócz oświadczeń majątkowych, spisów ludności, spisów wyborczych, spisów podatkowych, akt urodzeń i list członków gminy żydowskiej, w archiwum znajduje się także dokumentacja Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego, działającego w latach 1946 - 1949. Z tej dokumentacji wynika, że komitet udzielał pomocy ludności żydowskiej przybyłej z ZSRR. Uczniowie przejrzeli akta, w których znajdują się dane statystyczne z działalności komitetu. Z nich wynika, że liczba ludności żydowskiej w 1947r. to 110 mężczyzn i 102 kobiety. Jednocześnie dowiedzieliśmy się, jakie zawody wykonywali. Między innymi byli to robotnicy - 20 osób, urzędnicy - 19, rzemieślnicy - 13. W dokumentacji komitetu znajdują się spisy zdemobilizowanych żołnierzy, wykazy „repatriantów”, spisy osób objętych pomocą, wykaz rodzaju udzielanej pomocy, podania do władz miasta w różnych sprawach.

Za zorganizowanie warsztatów dla uczniów Gimnazjum Nr 13 w Olsztynie serdecznie dziękuję p. prof. dr hab. Norbertowi Kasparkowi.