Olsztyn24

Warmia ma swoje charakterystyczne kapliczki, Litwa poszczycić się może krzyżami. Już w 2001 roku litewska sztuka rzeźbienia krzyży znalazła się wśród 19. zjawisk uznanych za Arcydzieła Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości, a pod koniec 2008 roku została wpisana na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości. Od dzisiaj (27.08) litewskie krzyże możemy podziwiać w foyer Filharmonii Warmińsko-Mazurskiej w Olsztynie, gdzie otwarta została wystawa ich graficznych obrazów zatytułowana „Drzewo życia. Rzeźbienie krzyży i ich symbolika na Litwie”.

Wystawa została przygotowana przez Litewski Komitet ds. UNESCO oraz S.A. Eksoobalta we współpracy z Litewskim Muzeum Narodowym, Litewskim Centrum Kultury Ludowej oraz Stałym Przedstawicielstwem Litwy przy UNESCO, przy wsparciu Funduszu na Rzecz Kultury i MSZ Litwy. W 2008 r. była eksponowana w siedzibie UNESCO w Paryżu, w 2010 r. w Nowym Jorku, w 2012 roku w Rzymie, Genui i Amsterdamie. Dzisiaj zaledwie fragment tej wystawy trafił do Olsztyna, a jej otwarcie to swoiste preludium do zaplanowanej na środę i czwartek (28-29.08) w Muzeum Budownictwa Ludowego - Park Etnograficzny w Olsztynku międzynarodowej konferencji pod hasłem „Dobre praktyki w realizacji zadań związanych z Konwencją UNESCO w sprawie dziedzictwa niematerialnego z 2003 roku”.

W otwarciu wystawy strona litewska reprezentowana była m.in. przez Rasę Rimickaite - attache ds. kultury, Irenę Seliukaite - kierownika Oddziału Kultury Regionów w Ministerstwie Kultury RL, Mildę Valanciauskiene - dyrektora Programów Kulturalnych w Litewskim Komitecie Narodowym UNESCO oraz Vidę Satkauskiene - zastępcę dyrektora Litewskiego Centrum Kultury. Stronę polską reprezentowali m.in. Janusz Smoliński - sekretarz Urzędu Marszałkowskiego w Olsztynie i Zdzisław Fadrowski - dyrektor Departamentu Kultury Urzędu Marszałkowskiego.

Wśród uczestników wernisażu znaleźli się też: Urszula Lech - konsul honorowy RL w Olsztynie, Kornelia Kurowska - szefowa stowarzyszenia Borussia oraz Piotr Sułkowski - dyrektor Filharmonii Warmińsko-Mazurskiej w Olsztynie.

******

Litewskie krzyże i ich symbolika

Każdy kraj i każdy naród posiada swoją własną kulturę oraz symbole, które nierozerwalnie się z tą kulturą wiążą. Pozwalają one bez żadnych wątpliwości zidentyfikować konkretny naród, bo wiem są jedyne i niepowtarzalne. Tak jak dla Hiszpanii znaczące jest flamenco i corrida, dla Francji świat mody i croisanty tak dla Litwy najważniejszym symbolem są krzyże. Tradycja stawiania krzyży przy głównych komunikacyjnych traktach, na rozstajnych drogach, w gajach i na polach, pojawiła się na Litwie wraz z chrześcijaństwem i częściowo nasiąkła pierwiastkami pogańskimi. Bałtowie od zawsze czcili siły przyrody, dlatego tak bogate motywy roślinne w zdobnictwie.

Sztuka ludowa i zdobnictwo
Litewskie krzyże i przydrożne kapliczki w przeważającej części są wytworem sztuki ludowej, wpisanym dziś na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Twórcami są lokalni rzemieślnicy, którzy tę sztukę opanowali dzięki istnym przekazom z pokolenia na pokolenie. Ich wszechstronność jest ogromna zarówno pod względem prostoty czy bogactwa zdobniczego, jak i pod kątem materiałów i sposobu wykonania. Jedne z krzyży są typowymi drewnianymi konstrukcjami, rzeźbionymi przez lokalnych snycerzy, inne, to konstrukcje budowane z kamieni z elementami będącymi świadectwem kunsztu miejscowych kowali. Niektóre z nich są nawet malowane. Najczęściej wykorzystywanymi motywami zdobniczymi są figury świętych, motywy roślinne, ptaki i słońce. Wyraźnie różni się też zdobnictwo i zasady konstrukcji zależnie od regionu. Przykładowo krzyże stawiane na tzw. Małej Litwie czy Mierzei Kurońskiej są drewniane i bogate w motywy roślinne. Na ewangelickich cmentarzach króluje metal i kamień. Z kolei na Żmudzi stojące przy drogach krzyże były wysmukłe, zgrabne, ich ozdobne drzeworyty wyglądały jak koronki z drewna; lub miały gruby trzon, na którym przeplatało się mnóstwo figur, i bardziej przypominały rzeźby.

Funkcje
Rola litewskich krzyży jest bardzo różnorodna. Jedne z nich pełnia typową funkcję nagrobków w miejscach pochówku zmarłych, inne, dla upamiętnienia ważnych religijnie miejsc, związanych z wierzeniami w obdarzanie łaską, miejsca uświęcone, często stawiane przez okoliczną ludność jako sposób podziękowania. W okresie panowania władzy radzieckiej, kiedy religia i wierzenia były potępiane krzyże stanowiły jedyny sposób na wyrażenie swoich przekonań, identyfikowanie się z religią, dzięki czemu stały się symbolem narodowym. Szczególnie dużo takich krzyży można spotkać na Żmudzi, Aksztocie, Dzukiji. Znamienna jest też Góra Krzyżowa pod Szawlami, na której od XIX w. z przerwami stawia się krzyże z prośbą o łaski lub w podziękowaniu za nie. Obecnie szacuje się, iż stoi tam ponad 20 000 niezwykle artystycznych dzieł mistrzów ludowych i skromnych drewnianych krzyży. Wraz z pojawieniem się na Litwie krzyży wykształcił się na tym terytorium niespotykany nigdzie dotąd ludowy zwyczaj wznoszenia ich w dawnych pogańskich miejscach kultowych, przyjmując formę drewnianego, bądź kamiennego słupa, zwieńczonego kapliczką, wewnątrz której znajdowała się zazwyczaj rzeźba świętego, lub żelazny krzyż, a często zmodyfikowany symbol krzyża, ukryty pod wizerunkiem Słońca.

Ochrona
Krzyże litewskie, choć tak piękne i tak bardzo ważne w historii narodowej w znacznej części już nie istnieją. Te, które jeszcze pozostały, zachowały się do czasów obecnych są przechowywane w muzeach i nie powrócą na swoje dawne miejsca nigdy. Pozostałe przy drogach budzą zainteresowanie historyków i konserwatorów, a często na ich miejsce powstają nowe, wytwarzane obecnie przez miejscowych artystów. W opracowaniu był też szczególny album, który zamieścił prawie dwieście zdjęć litewskich krzyży, a przygotowywał go Adomas Varnas, litewski etnograf, na początku XX wieku. Dziś album w jedynym wydanym egzemplarzu znajduje się w muzeum stanowiąc świadectwo często dawno już nieistniejących obiektów.